INKWANO MU RWANDA -2
RUHENGERI-GATONDE:
Iyo igihe cyo gukwa cyabaga kigeze, nyili .ugusaba umugeni yajya naa mka tmwe y mdundu, yaba atayibonye agatanga ingwate n’ikimasa cyiza. Kubyerekeye amasuka ntawatangaga isuka imwe. Amasuka yavaga kuli abili akagera ku munani. Iyo batangaga .amasuka n’inka hamwe, bajyanaga inka imwe n’amasuka abili cyangwa se atatu.
Ku byerekeye amatungo, bajyanaga ihene kuva ku ihene umunani, cyangwa se bakajyana eshanu iyo babaga bazanye inka y’ingwate. lyo umntu atabaga aflte Icyo akwa, yajyaga gutenda kwa Sebukwe
kugeza igihe aboneye inkwano.
Il. GUSABA UMUGENI.
Kera mu Rwandanibo batoranyilizaga abana babo abo bazabana; ali umuhungu Se yamushakiraga umugeni, umukobwa nawe ntiyapfaga kwemera uwo abonye wese, iwabo batabimenye. Lero nta mubyeyi w’umugabo waganiraga n’umuhungq we ibyo kurongora. Yabimenye shwaga ku bundi bulyo.
Ubwo yabona ko ali umugabo ukwiye kubaka urwe akajya kumu shakira umugeni. Aha twibuke ko gusaba umukobwa mu wundi mu· lyango kwali ugushaka amaboko umulyango ukaba mugali, ku bulyo bazajya batabarana mu gihe cy’ibyago. Niyo mpamvu lero uwiyumva gamo ubugabo atajyaga gushaka ku nkeho, ahubwo y-ashakaga mu mulyango ukomeye.
Twavuze ko mu Rwanda hafi ya hose byakorwaga kimwe. Mbere yuko se w’umuhungu atuma ku uzitwa ba mwana we, hagombaga kuba umuranga akaba ali we umenya iby’uwo mukobwa, akamenya ko ali
«Nyiraihilimo» mbese ko azashobora kubaka no gutunga umugabo we. Bamara kumwereza no kubaza abakuru, ubwo se w’umuhungu agatuma kuli se w’umukobwa ko azaza gusaba.
Hagendaga nde ?
Iyo bajyaga gusaba umugeni (alibwo bwa mb.ere bajyiyeyo), hajya· gayo se w’umuhungu kuko ali we nyil’umulyango. Iyo yabaga atagifite akabaraga ko kugenda, yoherezaga umusimbura, akaba aliwe ujya kuvuga amagambo mu kigwi cye. Uwo musimbura yashoboraga kuba ali murumuna we cyangwa se mukuru we, alibo ba se wabo w’umuhu· ngu ushaka kurongora. Ibyo alibyo byose hajyagayo uwo mu mulyango wabo. Mu turere tumwe na tumwe tw’u Rwanda, iyo bajyaga gusaba umugeni, hali abaherekezaga umusaza ugiye gusaba. Abo ngabo aliko ntabwo bab”alirwaga mu babaga bagiye bikoreye. Dukulikije uko twagiye tubaza abantu bamwe bo mu mpande zose z’u Rwanda, usangl hose bahuliza ku kintu kimwe :
Mw’isaba ntawagendaga wenyine. Hagendaga nibuze abantu bagenngo ijap1bo vugishijwe amatama gusa ntilyumvikana. Ntyo mpamvu b gendaga b1twaje impamba bamara kwica akanyota bagasubira mu misango noneho yo gusaba umugeni.
KINYAGA/ GISUMA- NGOMA :
Dukulikijibyo abo twabajije batubwiye, muli ako karere Se w’u muhungu Ugiye gusabirwa yazaga mbere. Iyo yabaga atabishoboye cyangwa se atakiliho, hagenda se wabo w’umuhungu cyangwa se undi wo mu mulyango wabo…
Tubrrebeyeafi usanga haragombaga kugenda undi muntu mukuru dukulikije wa mugani ngo: «Ibitagira mukuru birumba ali indaro». Hagomba rero umuntu ufutukiwe, uzashobora kurangiza· uwo mulimo babaga bamushinze. Hejuru y’uwo wagendaga ali umuse ruka mbere, hagombaga no kugenda abandi. Muli abo twawga nka mukuru w umuhungu babaga agiye gusabira, n’abandi ban tu b’inshuti. Iruh de rw bo hgendag: n a?andi . ban tu babaga bikoreye inzoga. UwaJy ye mkaJYana n umwikorezJ umwe n ‘uyishoreye). Ibyo ba JYa btgenda _btsumbanumuntu akulikije uturere, n ‘umutungo we.
Nk aho mu. Kmyaga, <l}yanaa inzoga kuva kuli imwe kugeza kuli
e ye. BakaJyana kand1 Isuka 1mwe n ‘akabin di hanyuma bakazaJ·yana n’mka.
N.B. : lyo bajyaga gusaba umukobwa bali baramutwaye, batabivuze
( ru:am teruye) bajyanaga ikimenyetso cyerekana ko umukobw ali tsugt cyru;gwa se ali umupfu. Bajyanaga kandi ifu y’uburo
cyangwa se y amasaka.
Iyo bajyanaga gusaba bagendaga ali umubare ushyi1se kuva kuli batatu kugera ku munani. lo umubare wagombaga kuba ;zwi neza. Abage
nd ga byaterwaga n 1bmtu babaga bajyanye.
BYUMBA- GITI :
Muli ako gace, iyo bajyaga gusabà umugeni, naho hagendaga se w umuhungu, umu ga n’umwikorezi. Iyo Se w’umuhungu atashoboraga kuboneka ntihapfaga kujyayo ubonetse wese. Hagombaga kujyayo se wabo cyangwa se mukuru we. Muli ako karere hagomba abagera kuli bane, bakagenda kandi babatuye. Impamvu zo kugenda kugenda umuntu usheshe akanguhe.
KIGOMBE:
Muli ako karere, iyo bajyaga gusaba hagendaga se w’umuhungu, umuranga se wabo cyangwa se mukuru we. Mw’isaba muli ako karere ntacyo bagendaga bitwaje Niho honyine tubona ko bagendaga ntacyo bitwaje. Bagendaga ali babili cyangwa se batatu.
BWANAMUKALI
SHYANDA
MUGUSA:
Dukulikije ibyo twagiye tubaza muli ako karere, hagendaga se w’umuhungu. Yaba atakiliho, hagendaga se wabo w’umuhungu cya ngwa se mukuru we. Hagombaga no kugenda umuranga kuko ali we wajyaga kwerekana irembo. – Hàgendaga kandi n’abikorezi b’inzoga. Iyo babaga bagiye gusaba bajyanaga isuka yo gufata irembo, bakajyana n’inzoga ebyili cyangwa eshatu. Umubare w’abagendaga waterwaga n’umubare w’inzoga babaga bajyanye.
Iyo bajyanaga inzoga eshatu bagendaga ali batanu.
Abantu ntibagendaga ali benshi iyo bajyaga gusabaumugeni mu karere ka Kinyaga. Hagendaga abantu babili cyangwa umubare ucililitse, bakulikije ibintu babaga bajyanye.
RUHENGERI-GATONDE:
Muli ako karere, habagaho umulimo w’umwikorezi (uwabaga atwaye se w’umuhungu, umuranga n’inzoga).
Yajyanaga inzoga, aliko ntabwo bavuga ubwoko bw’inzoga bakundaga kwibandaho cyane nko muli GITI.
SHYANGA:
Naho mu gusaba hagendaga se w’umuhungu. lyo yabaga adashobo ye kujyayo cyangwa se atakiliho, hagendaga se wabo w’umuhungu. Ha gendaga kandi n’abikorezi. Hashoboraga kugenda kandi n’abandi baga
ho babili. Mu kujya gusaba bajyanaga inzoga y’amarwa n 1y urwagwa. Bakajyana kandi n’isuka ya «Cyozi» yagombaga gutangwa hose.
Nk’uko twabibonye haruguru abantu bagendaga bashoboraga kuge nda ali batatu cyangwe bane.